کافه حقوق، مسعود درودیان – فروشنده مدام می‌گفت: «توی قرارداد همین را نوشتیم. هر دو هم امضا کردیم‌اش.» اصلاً زیر بار نمی‌رفت که شرایطش غیرعادی است. خریدار هم می‌گفت: «بله، من آن قرارداد را امضا کردم. می‌دانم که اشتباه کردم، ولی انصافاً به نظر خودت عادی است؟ اصلاً شدنی است؟»

کار که بالا گرفت، قرار گذاشتند پیش یک حَکَم بی‌طرف بروند تا مشکل را با ریش‌سفیدی حل کنند. موضوع را که گفتند، آقای داودی اول کمی فکر کرد و بعد گفت: «این قرارداد باطل است. هر چیزی را که نمی‌شود در قرارداد شرط کرد.» فروشنده دوباره شاکی شد و از حق و حقوق و قرارداد حرف زد. آقای داودی گفت: «اگر کمی آرام باشی، برایت توضیح می‌دهم که شرایط ضمن قرارداد، خودش چه شرایطی دارد…»

آیا می‌دانید چه مواردی را می‌توان به عنوان شروط ضمن قرارداد ثبت کرد؟

آیا می‌دانید چه شروطی در ضمن قرارداد، باطل است؟

آیا می‌دانید بعضی شروط، اصل عقد را هم باطل می‌کنند؟

آیا می‌دانید می‌توان فرد را مجبور به اجرای شرطی که گذاشته است، کرد؟

بیشتر انواع قراردادها یک پیش‌نویس دارند که تقریباً ثابت است. حداقل اصول کلی آن‌ها شبیه هم است. مثلاً برای قراردادهای کار، قراردادهای خرید و فروش و انواع معامله، قرارداد اجاره و… اصول و چارچوبی ثابت وجود دارد. با این حال، هر کسی اختیار مال خودش را دارد و می‌تواند برای فروش آن یا اجاره‌اش یا هر کار دیگری که بخواهد با آن انجام دهد، شرایطی را در نظر بگیرد. البته معنی این حرف هم این نیست که هیچ اصول و چارچوبی بر این شرایط حکمفرما نیست. اگر این‌طور بود، اصلاً سنگ روی سنگ بند نمی‌شد. بنابراین، قانونگذار راه میانه را در پیش گرفته است؛ یعنی معتقد است که هر کسی می‌تواند در هنگام قرارداد، شرایط خاص خودش را مطرح کند، اما همین شرایط هم شرایطی دارد و باید بعضی اصول منطقی و قانونی را در آن‌ها در نظر گرفت.

یکسری شرط اشتباه

اصل بر این است که هر کسی می‌تواند شروط خودش را در قرارداد ذکر کند و طرف مقابل او هم اگر خواست، آن‌ها را می‌پذیرد و باید اجرایشان کند، وگرنه خیلی راحت می‌تواند قرارداد را امضا نکند. با این حال، بعضی شروط کلاً باطل هستند؛ یعنی در صورت ذکر در قرارداد، بی‌اثر هستند و اگر مشکلی درباره آن‌ها پیش بیاید، اصلاً‌ نادیده گرفته می‌شوند. البته ذکر این شروط باعث باطل شدن اصل قرارداد نمی‌شود. آن شروط عبارتند از:

1. شرطی که انجام آن غیرمقدور یا ناممکن باشد، مانند شرط فروش حیوان فراری
2. شرطی که در آن نفع و فایده نباشد، مانند جمع کردن جسد تعدادی مگس
3. شرطی که نامشروع و غیرقانونی باشد، مانند انجام عمل غیرقانونی مثل سرقت یا آتش افروزی.

وقتی شرط، قرارداد را باطل می‌کند

گاهی هم بعضی شروط باعث می‌شوند که اصل قرارداد باطل شود؛ یعنی ذکر آن‌ها در قرارداد به معنی بطلان کل قرارداد است، انگار نه انگار که قراردادی امضا شده. در واقع، این شروط آن‌قدر غیرمنطقی یا غیرقانونی هستند که اگر در قراردادی بیایند، از نظر قانونی، آن قرارداد به طور کامل باطل می‌شود. این شرط‌ها را به شما معرفی می‌کنیم، تا خدای ناکرده شرطی نگذارید که قرارداد را باطل کند.

1. شرط خلاف مقتضا یا ذات عقد

هر قراردادی دارای آثاری است که به مهم‌ترین اثر یا نتیجه آن «ذات عقد» یا «مقتضای عقد» می‌گویند. اگر شرطی گذاشته شود که خلاف مقتضا باشد، باعث می‌شود قرارداد بر هم بخورد. مثلاً در خرید و فروش(عقد بیع)، مهم‌ترین اثر یا مقتضای آن مالی است که باید از فروشنده به خریدار منتقل شود. حالا فرض کنید فروشنده شرط کند که بعد از فروش مال را به خریدار تحویل ندهد، مثلاً هنگام خرید خانه، فروشنده به شما بگوید: «این خانه را به شما می‌فروشم، به شرط اینکه هیچ استفاده‌ای از آن نکنید!» این مورد را شرط خلاف مقتضا می‌گویند که در کل باطل است.

2. شرط مجهول‌

فرض کنید به سلامتی ۴۰ میلیون تومان داده‌اید و یک خودرو خریده‌اید. مبارک باشد! اما اگر شرط ضمن قراردادتان این باشد که هر زمان خواستید، قیمت را پرداخت کنید، آن‌وقت نباید خوشحال باشید، چون این قرارداد هم باطل است. دلیل‌اش هم این است که این شرط مجهول است، زیرا ارزش ۴۰ میلیون تومان امروز با ۴۰ میلیون تومان چند ماه یا حتی سال بعد یکسان نیست. در نتیجه، قیمت واقعی اتومبیل معلوم نیست، چون حضرت‌عالی شرط کرده‌اید که هر وقت خواستید آن را بپردازید!

شرط درباره ویژگی‌های مال

فکرش را بکنید یک دست‌بند یا یک انگشتر را می‌خرید با این ذهنیت که طلا یا نقره هستند. اما بعد از چند روز متوجه می‌شوید چیزی که خریده‌اید طلا یا نقره نیست. چه حالی می‌شوید؟ در این شرایط، گرفتن حق و حقوق‌تان از فروشنده محترم احتمالاً کار خیلی سختی نیست. اما این مثال را مطرح کردیم که بگوییم یکی از انواع شرط «شرط صفت» است؛ یعنی شرط کردن در مورد کیفیت یا کمیت مالی که معامله می‌شود، مانند شرط بر چرمی بودن کفش، عتیقه بودن ساعت، طلا بودن انگشتر، قرمز بودن ماشین، ۱۲ متری بودن فرش و… .

اگر ۲ طرف شرط کنند که مال مورد معامله دارای صفت خاصی باشد و بعداً معلوم شود که آن صفت موجود نیست، کسی که شرط به نفع او شده است، حق بر هم زدن یا فسخ معامله را دارد. مثلاً یک نفر موقع خرید خانه، شرط می‌کند که عمر آن بیشتر از ۱۰ سال نباشد، اما بعداً متوجه می‌شود خانه‌ای که خریده، ۱۲ ساله است. این فرد می‌تواند قرارداد را فسخ کند.

شرطی برای فعال‌ها

گاهی هم ۲ طرف قرارداد را به شرطی امضا می‌کنند که یکی از آن‌ها یا حتی فردی دیگر کار خاصی را انجام دهد، مثل اینکه یک نفر بگوید: «من ساعتم را به شما می‌فروشم، به شرط اینکه ۱۲ ساعت به من تدریس کنید.» این شرط را «شرط فعل» می‌نامند که برای خودش احکام و قواعدی دارد. مثلاً اگر شرط ضمن عقد، شرط فعل باشد، کسی که متعهد به انجام شرط شده است، باید حتماً آن را اجرا کند، وگرنه طرف مقابل می‌تواند به قاضی رجوع و فرد را مجبور به انجام همان کاری که شرط کرده است، کند. در نهایت، اگر به هیچ شیوه‌ای نتوان او را به انجام شرط مجبور کرد، شاکی می‌تواند قرارداد را فسخ کند.

قرارداد فسخ شود، شرط هم از بین می‌رود

حتماً به فکر شما هم رسیده است که اگر قرارداد به هم بخورد، آن‌وقت شروط ضمن قرارداد چه می‌شود. خب، این فقط شما نیستید که به چنین چیزی فکر کرده‌اید! باید بدانید که اگر یکی از طرفین قرارداد را فسخ کنند یا هر دو با هم توافق کنند و معامله را به هم بزنند، شرطی که ضمن آن شده است باطل می‌شود. پس اگر خانه‌تان را به این شرط به کسی فروخته‌اید که او هم برایتان کاری بکند، وقتی قرارداد به هم خورد، دیگر طلبکار نباشید و انجام آن کار را از او نخواهید!

البته یک حالت بدتر هم هست: یکی از طرفین قرارداد، شرط ضمن عقد را انجام داده باشد و بعد، قرارداد فسخ شود. قانون فکر اینجا را هم کرده و می‌گوید که در چنین وضعیتی، کسی که به تعهدش عمل کرده است، می‌تواند هزینه انجام آن شرط را از طرف مقابل بگیرد.